Në Kërkim të Kuptimit: Dostojevski, Niçe dhe Kërcënimi i Nihilizmit

Shekulli XIX ishte një epokë e trazuar dhe e pasur me transformime filozofike e shoqërore. Zoti i krishterë i Perëndimit po humbiste autoritetin e tij si burim i vetëm i moralit dhe kuptimit, ndërsa shkenca po shpaloste ligje të reja të natyrës që dukeshin se e bënin botën më të kuptueshme, por edhe më të ftohtë. Industrializimi dhe urbanizimi po e riformësonin jetën e njeriut, duke e shkëputur nga komunitetet tradicionale dhe duke e zhytur në anonimitetin e qyteteve të mëdha. Pikërisht në këtë klimë të paqëndrueshme shfaqen dy nga figurat më të mëdha të mendimit modern: Fjodor Dostojevski dhe Fridrih Niçe. Dy njerëz me temperament dhe vizion krejtësisht të ndryshëm, por që të dy e ndjenë me forcë se kriza e epokës së tyre nuk ishte thjesht ekonomike apo shoqërore, por ekzistenciale: ajo ishte kriza e nihilizmit. Në sytë e tyre, bota rrezikonte të mbetej pa kuptim objektiv, pa vlera që të mund ta mbanin njeriun në tokë.

Por nëse diagnoza ishte e ngjashme, terapitë që ata propozuan nuk mund të ishin më të ndryshme. Dostojevski e pa shpëtimin në rikthimin e besimit, në dashurinë dhe transhendencën që i jep kuptim vuajtjes dhe i lidh njerëzit me njëri-tjetrin. Niçe, përkundrazi, shpalli vdekjen e Zotit dhe ftoi njeriun të mos kthehej mbrapa drejt iluzioneve të vjetra, por të bëhej krijues i vlerave të reja, të afirmonte jetën dhe vullnetin e tij për fuqi. Pyetja që mbetet e hapur edhe sot është e mprehtë: a duhet të ndjekim Dostojevskin dhe të rikthehemi te një themel moral transhendental, apo Niçen dhe të ndërtojmë kuptimin me duart tona?

Në veprën e tij Demonët, Dostojevski përshkruan me forcë se si nihilizmi, kur pushton zemrat, shkatërron jo vetëm besimin tek Zoti por edhe strukturat morale që e mbajnë shoqërinë të gjallë. Personazhet e tij Stavrogin dhe Verkhovensky janë shembuj të një boshllëku moral që shndërrohet në dhunë dhe kaos. Për Dostojevskin, humbja e besimit nuk është një gjendje neutrale; ajo është shkatërruese dhe çon në vetëshkatërrim. Nuk është rastësi që ai vendos në gojën e një prej personazheve të Vëllezërve Karamazov frazën e famshme: “Nëse Zoti nuk ekziston, gjithçka është e lejuar.” Në të njëjtën kohë, në Gjermaninë e Niçes, mendimtari i ri shpall se “Zoti ka vdekur. Ne e kemi vrarë.” – një thirrje jo për festim, por për alarm. Për Niçen, kjo vdekje e Zotit është një tragjedi dhe sfidë e madhe: pa Zotin, nuk ka më burim absolut të vlerave dhe njerëzimi rrezikon të bjerë në një epokë të gjatë nihilizmi ku kuptimi humbet dhe njeriu dorëzohet para boshllëkut.

Përballë këtij rreziku, Dostojevski ofron një vizion që nuk është vetëm nostalgji për besimin, por një ftesë për të rizbuluar dashurinë dhe dhembshurinë si forca transformuese. Tek Vëllezërit Karamazov, figura e Zosimës dhe Aljosha-s mishërojnë idealin e dashurisë universale: një moral që nuk bazohet te frika, por te falja dhe sakrifica. Për Dostojevskin, kjo është rruga e vetme që shoqëria të mos shpërbëhet: dashuria si akt transhendence i jep kuptim vuajtjes dhe e shndërron dhimbjen në mundësi për rritje shpirtërore. Niçe, nga ana tjetër, nuk pranon asnjë rikthim mbrapa. Ai propozon që njeriu të kapërcejë moralin e vjetër dhe të bëhet krijues i ekzistencës së tij. Koncepti i tij i Mbinjeriut (Übermensch) tek “Kështu Foli Zarathustra” është një thirrje për të afirmuar jetën pa frikë, për të thënë një “po” të plotë ndaj botës dhe për të përdorur vullnetin për fuqi si energjinë që i jep formë ekzistencës. Për Niçen, njeriu duhet të bëhet artist i vetë jetës së tij.

Të dy vizionet mbartin rreziqet e veta. Tek Dostojevski ekziston mundësia që insistimi në transhendencë të shndërrohet në dogmatizëm dhe të justifikojë autoritetin shtypës – një rrezik që ai vetë e artikulon në parabolën e Inkuizitorit të Madh, ku feja kthehet në mjet për kontroll e jo për çlirim. Tek Niçe, rreziku është relativizmi dhe elitizmi: nëse secili krijon vlerat e veta, çfarë ndodh me ata që nuk kanë forcë të krijojnë? “Vullneti për fuqi” mund të keqpërdoret si justifikim për dominim dhe shfrytëzim. Historia e shekullit XX na ka treguar se idetë e tij janë përdorur për të ushqyer ideologji shkatërruese, edhe pse kjo nuk ishte domosdoshmërisht ajo që Niçe kishte ndër mend.

Në shekullin XXI, kriza e kuptimit duket edhe më e mprehtë. Teknologjia, rrjetet sociale dhe zhvillimet globale na kanë dhënë informacion të pafund, por jo domosdoshmërisht kuptim. Njeriu modern endet midis nevojës për komunitet dhe dëshirës për vetë-shprehje, midis kërkimit për vlera të përbashkëta dhe impulsit për të ndërtuar një identitet unik. Në këtë sens, ne vazhdojmë të jetojmë midis Dostojevskit dhe Niçes: nga njëra anë, dëshirojmë një themel moral që na jep siguri dhe na lidh me njëri-tjetrin; nga ana tjetër, ndiejmë thirrjen për të krijuar vetë kuptimin tonë, për të mos mbetur të robëruar nga dogmat e vjetra.

Ndoshta përgjigjja nuk është të zgjedhim njërin dhe të refuzojmë tjetrin, por të mësojmë nga të dy. Nga Dostojevski mund të marrim theksin mbi dashurinë dhe dhembshurinë si bazë morale, ndërsa nga Niçe guximin për të qenë krijues dhe për të afirmuar jetën. Vetëm duke i bashkuar këto dy pole – transhendencën dhe krijimtarinë – mund të ndërtojmë një etikë të re që i reziston nihilizmit dhe që i jep kuptim botës sonë gjithnjë e më të trazuar.